وڵات – بارام سوبحی
كۆندۆلیزا رایس، وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا لەنێوان ساڵانی (2005) تا (2009)، لە بیرەوەرییەكانیدا بەناونیشانی هیچ شەرەفمەندییەك لەوە بەرزتر نییە، هەڵوێستی خۆی لەبارەی سەركردە عیراقییەكان ئاشكرا دەكات. ئیبراهیم جەعفەری بە كەسێك ناودەبات كە شایستەی سیاسەت نەبێت. لەبارەی ئەیاد عەلاوی دەڵێت: لە كاتی مشتومڕدا زۆر پشوو درێژ نەبوو. دەربارەی نوری مالیكی دەڵێت: كەسێك بوو لە قسەكردندا حەزی بە راشكاوی و توندی دەكرد، منیش بەو خەسڵەتەی سەرسام بووم.
لە ساڵی (2011)، رایس بیرەوەرییەكانی بە ناونیشانی (No Higher Honor) بڵاوكردەوە، ساڵی دواتریش بە زمانی عەرەبی و لە دووتوێی (850) لاپەڕەدا بڵاوكرایەوە. ئەو زانیارییانەی لەم راپۆرتەدا هاتوون لە وەرگێڕانە عەرەبییەكەوە وەرگیراوە.
سیستانی‌و فرانكلین
ئایەتوڵڵا عەلی سیستانی گەورە مەرجەعی شیعەكانە و لە شاری نەجەف دەژی، رایس لەبارەی سیستانییەوە دەڵێت “سیستانی یەكێك بوو لە ئیمامە زۆر رێزلێگیراوەكانی تایەفەی شیعە. بۆمان دەركەوت پیاوێكی خاوەن كەسایەتی و ریزپەڕە. سورە لەسەر بنەمای “خۆبەدورگرتن” لەلای پیاوانی ئایینی، بڕوای وایە پێویستە پیاوە ئایینییەكان خۆیان لە رۆڵبینینی فەرمی لە سیاسەتدا بەدووربگرن. ئەمەش بەتوندی پێچەوانەی پیاوە ئایینییە دەسەڵاتدارەكانی ئێرانە.
رایس دەڵێت “كاتێك سیستانی قسەی دەكرد، قسەكانی بە بایەخ و كاریگەر بوون، بەڵام ئەوەی مایەی گاڵتەجاڕی بوو ئەوە بوو ئامادەنەبوو چاوی بەهیچ كەسێكی غەیرە ئایینی خۆی بەتایبەتی بیانییەكان بكەوێت، لەبەرئەوە ئێمە پەیوەندیی راستەوخۆمان لەگەڵیدا نەبوو. كوڕەكەی كەناڵێك بوو بۆ گواستنەوەی ئەو بیروبۆچوونانەی كە ئێمە بۆ پێشكەوتن لە عیراقدا بەوپەڕی گرنگمان دەزانی، لەگەڵ ئەوەشدا ئەو پیاوە پڕ لە رەمز و رازە لە كێشەكانیدا لایەنێكی گونجاویشی بۆ ئێمە هەبوو، چونكە دەنگێك بوو لەپێناوی دیموكراسیەت و جیاكردنەوەی ئایین لە كاروبارەكانی دەوڵەتدا. ئێمە لەنێوان خۆماندا ناومان لێنابوو (بنجامین فرانكلین*)ی عێراق- ئەو پیاوە دانایەی هیچ پۆستێكی وەرنەگرت، ئارەزوی هەڵبژاردنیشی بۆ پۆستێك نەدەكرد.
تاڵەبانی، باشترین یاریزان
رایس ئەزموونی سێ دیداری خۆی لەگەڵ جەلال تاڵەبانی، سەرۆك كۆماری عیراق (2005 – 2014) دەگێڕێتەوە. لەبارەی كەسایەتی سیاسیی مام جەلال (1933 – 2017) دەڵێت “جەلال تاڵەبانی لە هەموو شتێك تێدەگەیشت… ئای لەم سیاسەتڤانە! دەستبەجێ بۆم دەركەوت بۆچی ئەم پیاوە كوردە بە كەسایەتی یەكخەری وڵات دەژمێردرێت، چونكە دەزانێت هاوشێوەی باشترین سەركردە لە گەڕەكەكانی شیكاگۆ، یارییەكە بكات”.
لە بەشێكی دیكەی بیرەوەرییەكانیدا، رایس باس لە ئێوارەخوانێكی لەگەڵ تاڵەبانی دەكات و دەڵێت “نانخواردن لەگەڵیدا، ئەزمونێك بوو دەماری گرژ دەكردیت. ئەو بەهەردوو دەستی نانی دەخوارد، پارووی گەورەی گەورەی دەئاخنیە نێو دەمی، هەروەها كەوچكێكی گەورەی بۆ ئەو مەبەستەش بەكاردەهێنا، لەهەمانكاتدا بەهێزەوە پارچەیەك لە مریشكەكە و گۆشتی مەڕەكەی بڕی و لەسەر برنجەكەی بەردەمم داینا. لەگەڵ ئەوەشدا وەكو دەوڵەتمەدار و پیاوێكی باش دەركەوت”.
بەڵێنەكانی بارزانی
لە بیرەوەرییەكانیدا رایس لە باس كۆبوونەوەیەكی خۆی دەكات لەگەڵ مەسعود بارزانی، سەرۆكی هەرێمی كوردستان (2005 – 2017) و دەڵێت “بەپێداگرییەوە داوام لە بارزانی كرد كاتێكی زیاتر لە بەغدا بەسەرببات.. ئێمە دەمانویست ئەو و تاڵەبانی توانای خۆیان لە عیراقێكی یەكگرتوودا وەبەربهێنن، بەدیاریكراوی دەمانویست بارزانی لە سەركوتكردنی پارتی كرێكارانی كوردستان (PKK)دا یارمەتیدەر بێت.. هەوڵمدا دنەی شانازی و خۆهەڵكێشانی بارزانی بە روخاندنی سەدام حسێن و بەخۆنازینی بدەم بەوەی پێموت كە “تۆ باوكی دامەزرێنەری عیراقی دیموكراسیت”. ئەو گوێیدەگرت و بەردەوام بەڵێنی دەدا لەگەڵ سەركردەكاندا لە بەغدا هاوكاربێت، بەڵام بە كەمی پابەندی بەڵێنەكانی دەبوو، ئەو پێویستی بەوە بوو كە هەست بەوە بكات ئەوانیتر رێزی دەگرن، ئەگەرنا ئەوا مەودای نێوان خۆی و حكومەتی ناوەندی عیراقی دوردەخستەوە. لەبەرئەوە كۆبوونەوەم لەگەڵیدا پێویست بوو، ئەگەر كاریگەریش نەبووبێت.
چەلەبی پڕ لە راز
ئەحمەد چەلەبی (1944 – 2015) سەرۆكی كۆنگرەی نیشتیمانی عیراق و ئەندامی ئەنجومەنی حوكم بوو. رایس لەبارەی چەلەبی دەڵێت “ئەحمەد چەلەبی كەسێكی مایەی ناكۆكی و مشتومڕە. بەگوێرەی ئەو زانیارییە هەواڵگرییانەی لەسەر ئەو هەبوون، هیچ گومانێك لەگۆڕێدا نەبوو، كە ئێمە بەمنیشەوە لە گفتوگۆكاندا بە بەرانبەرێكی گرنگمان دادەنا، ئەو تاڕادەیەك گەمەرێكی لێهاتوو بوو.
عەلاوی، پشوو درێژ نەبوو
ئەیاد عەلاوی لەدوای روخانی رژێمی بەعس لە (2004 – 2005) بووە یەكەم سەرۆك وەزیرانی عیراق. رایس لەبارەی عەلاوی دەڵێت “ئەیاد عەلاوی شیعەیەكی عەلمانی بوو، تا ئاستێكی گونجاو توانیبووی ناكۆكییە تایەفییەكان تێپەڕێنێت، ئەو ناكۆكییانە لە زۆر حاڵەتی پێشووتردا هەبوون و بوونە هۆی ئەوەی ئۆپۆزسیۆنێكی كارا لە تاراوگە چێ نەكرێت… عەلاوی لە كاتی مشتومڕدا زۆر پشوو درێژ نەبوو، لە هەندێك كاتیشدا كە راوێژی لەگەڵ سەركردەكانی هاوڕێیدا دەكرد تاوەكو بڕیارێك بدەن دانی بەخۆیدا نەدەگرت.
سەدر، پڕ لە حەماسەت
رایس دەربارەی سەرۆكی رەوتی سەدر موقتەدا سەدر دەڵێت: موقتەدا سەدر پیاوێكی ئایینی شیعە مەزهەبی رادیكاڵی بوو، وەكو یاریزانێكی پڕ لە حەماسەت و خاوەن هەژموونێكی گەورە لەسەر گۆڕەپانی سیاسی عیراق دەركەوتبوو. موقتەدا لەو گەڕەكەی بەناوی باوكییەوە بوو كارە ئایینی و سیاسی و سەربازییەكانی بەڕێوەدەبرد، هەزاران لایەنگری عیراقی لەخۆی كۆكردبووەوە، بۆ بەرەنگاربوونەوەی هێزەكانی هاوپەیمانان چەكیان هەڵگرت، ئەمەش تەنیا پاش چەند رۆژێكی كەم بوو، لەدوای دەستپێكردنی راپەڕینی سوننەكان لە فەلوجە… دواجار سەدر بەغدای بەجێهێشت و ئێرانی كردە بارەگای خۆی.
جەعفەری بۆ سیاسەت نەدەگونجا
ئیبراهیم جەعفەری لە (2005 – 2006) سەرۆك وەزیرانی عیراق بوو. رایس لەبارەی جەعفەری دەڵێت “ئەو پیاوە ناوبانگێكی باشی بە راستگۆیی و بوێری هەیە، بەڵام هەڵبژاردنی بۆ سەرۆكایەتی حكومەتی راگوزەر بەهۆی ئەوە نەبوو كە جەماوەرێكی فراوانی هەیە، بەڵكو بەهۆی ئەوەوە بوو كەسێكی دیكە نەبوو خۆی كاندید بكات… پیاوێكە رەفتارەكانی نامۆن، مامۆستای بابەتە مرۆییەكان بووە لە زانكۆ. لەكاتی گفتوگۆكانماندا لەگەڵیدا یەك شتم بۆ روون بوویەوە ئەویش ئەوە بوو ئەم پیاوە ئەو كەسایەتییە نییە كە شایستەیی تەواوی بۆ بەڕێوەبردنی عیراق هەبێت. هەموو ئەوەی ئێستا و پێشتریش گومانم پێدەبرد ئەوە بوو، جەعفەری ئەوەندەی كەسێكی گونجاوە بۆ پۆستەكەی لە زانكۆدا، ئەوەندە بۆ سەركردەیەكی سیاسی نەدەگونجا.
مالیكی جێگەی متمانە بوو
نوری مالیكی بۆ ماوەی دوو خول و لەماوەی ساڵانی (2006 – 2014) سەرۆك وەزیرانی عیراق بوو، رایس لەبارەی مالیكی دەڵێت “نوری مالیكی كەسێكی جێگەی متمانە بوو، دەیزانی دەبێت چی كارێك بكات، هەموو بیرۆكەكانی بەرمەبنای تێگەیشتنەكانی بوون، لانیكەم بیرۆكەی هەبوون، ئەوەش جیاوازییەكی سەرسوڕهێنەری بوو لەگەڵ جەعفەرییدا. بەشێوەیەكی گشتی سەرنجم لەبارەی مالیكییەوە باش بوو. ئەو پیاوێكی واقیعیە و كەمێك بە ئینگلیزی دەدوا. ماوەی دوور وڵاتییەكەی لە سوریا بەسەربردووە نەوەكو لە تاران، بۆیە پێموابوو بە ئێرانییەكان دەورە نادرێت. كەسێك بوو لە قسەكردندا حەزی بە راشكاوی و توندی دەكرد، منیش بەو خەسڵەتەی سەرسام بووم.
بەسەرهاتەكەی حەكیم
رایس لەبارەی سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی لە عیراق عەبدولعەزیز حەكیم (1952 – 2009) ئەم بەسەرهاتە دەگێڕێتەوە “حەكیم پیاوێكی ئاینی شیعە مەزهەبی نەریتپارێز بوو، تەنانەت لەبەرئەوەی من ژن بووم، تەوقەی لەگەڵدا نەكردم. پاش خواردنی نانی ئێوارە لە ماڵی باڵیۆزی ئەمەریكا لە بەغدا، حەكیم پێیوتم “خزمەتێكم لە تۆ دەوێت. لە ناخی خۆمدا وتم: دەبێت چی بێت؟”.
وتی “كچەزایەكم هەیە تەمەنی سیازدە ساڵە و تۆی خۆشدەوێ. ئایا نامەیەكی كورتی بۆ بنێرم و پێی بڵێم كاتێك دەگەڕێیتەوە بۆ ئەمەریكا، لەگەڵ دایكیدا بێنە وەزارەت و چاویان بە تۆ بكەوێت؟ حەكیم كاتێك ئەو قسەیەی كرد روخساری بەشێوەیەك گەشایەوە، هەر جدییەتی لێدەباری. حەیران بووم و بەبێ دوودڵی لەسەر دیدارەكە رازیبووم”.
دوای چەند مانگێك، كچەزاكەی حەكیم و دایكی هاتن بۆ وەزارەتی دەرەوە. كچێكی گەنجی زیرەكی دوور لە ئایین بوو، ملوانكەیەكی لە مل بوو، تیشێرتێكی رەنگ پەمەیی لەبەركردبوو. بەزمانێكی ئینگلیزی رەوان قسەی لەگەڵ كردم. وتی “تۆم لە تەلەفزیۆنەوە بینیوە و دەمەوێت وەكو تۆ ببمە وەزیری دەرەوە. حەكیم هیوایەكی گەورەی بەم كچەزایەی هەبوو. لەوانەیە ئەمەش بەڵگەیەك بێت لەسەر ئەوەی درزێكی بچوك كەوتبێتە ئەو دیوارەوە، كە لەم ناوچەیەدا بەرەنگاری پێشكەوتنی ژنان دەبێتەوە”.
مۆفەق روبەیعی درۆ دەكات
سەبارەت بە كەسایەتی مۆفەق روبەیعی ئەندامی ئەنجومەنی حوكم و سەرۆكی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی عێراق، رایس بەسەرهاتی كۆبوونەوەیەك لە عەمانی پایتەختی ئوردن دەگێڕێتەوە. لەكاتێكدا مالیكی و جۆرج بۆشی سەرۆكی ئەمەریكا لە كۆبوونەوەیەكی دوو قۆڵیدا بوون، رایس و زاڵمای خەلیلزادی باڵیۆزی ئەمەریكا لەگەڵ روبەیعیدا دەكەوتنە گفتوگۆ.
رایس دەڵێت: كاتێك روبەیعی وتی حكومەت پشتیوانی لە گروپە توندئاژۆكانی شیعە لە دژی سوننە ناكات، سەرم سوڕما. لەوكاتەدا بە توڕەبوونەوە پێموت: یان تۆ درۆمان لەگەڵدا دەكەی یان یەكێك درۆی بۆ كردوویت. ستیڤ و خەلیلزاد هاتنە ناو گفتوگۆكەمانەوە و پشتیوانییان لە من كرد، بەڵام بە بۆچوونێكی نەرم و هێمنترەوە. خۆشحاڵ بووم كە ئەوان هاتنە ناو گفتوگۆكەمانەوە، چونكە من سەرباری رێز و سەرسامیم بە مۆفەق، بەڵام دەمویست لەكاتی خۆیدا قسەكە بەنێو چەوانیدا بدەمەوە. لە خۆمم پرسی: تاكەی ئەم جۆرە خەڵكانە كۆنترۆڵی كێشەكان بكەن؟
چیرۆكی زیندانەكەی مەشهەدانی
رایس لە سەردانێكیدا بۆ بەغدا، لە باڵیۆزخانەی وڵاتەكەی لەگەڵ سەركردە سوننەكان كۆدەبێتەوە. لەبارەی ئەو كۆبوونەوەیەوە ئەم بەسەرهاتەی مەحمود مەشهەدانی، سەرۆكی پەرلەمانی عیراق لە (2006 – 2009) دەگێڕێتەوە “كۆبوونەوەم لەگەڵ سەركردە سوننەكاندا بە تێبینییەكی نامۆ و ناپەسەند دەستیپێكرد. بەتایبەتی ئەو كاتەی سەرۆكی پارلەمانی عیراق مەحمود مەشهەدانی چیرۆكێكی گێڕایەوە كە لە رووكەشدا وادیاربوو پیاهەڵدانی منە، وەلێ وایكرد پێستی جەستەم سڕ ببێت. مەشهەدانی وتی “كاتێك لە ساڵی (2003) شەڕەكە دەستیپێكرد، من لە زیندان بووم. هاوەڵەكانم چاودێری هەواڵەكانیان دەكرد كە باسیان لە ئامادەسازی ئەمەریكا و كۆكردنەوەی هێزەكانی ئەمەریكا دەكرد، هەروەها گوێمان لە قسەكانی تۆ بوو كاتێك هێرشت دەكردە سەر سەدام حسێن”. پاشان وتی “وێنەكەی تۆمان لەسەر دیواری زیندانەكە هەڵواسیبوو، ئێمە تۆمان خۆشدەوێ. من نازانم ئەم چیرۆكە راستە یان نا، بەڵام شێوازێكی داهێنەرانە بوو، سەرۆكی پەرلەمان بۆ خۆناساندنی بەكاریهێنا”.
* (بنیامین فرانكلین: 1706 – 1790) نووسەر و داهێنەر و دیپلۆماتكارێكی ئەمەریكی بوو، لەپێناوی سەربەخۆیی و یەكخستنی ویلایەتەكاندا كاری دەكرد. ساڵی (1776) بەشداری لە داڕشتنی بەیاننامەی سەربەخۆییدا كرد، چەندین داهێنانی هەبوو، وەلێ رەتیكردەوە هیچ سودێكی مادی لە داهێنانەكانی وەربگرێت، چونكە دەیووت: ئەو كارانەم بۆ ئاسودەیی كۆمەڵگاكەمانە، من هەموو ئەمەریكییەكانم بەبێ جیاوازی خۆشدەوێت.
