هەرێمی تبت دەكەوێتە ناوچەیەكی دوورەدەستی وڵاتی چینەوە، كە بەكێوەكانی ناوەڕاستی كیشوەری ئاسیا دەورە دراوە، و چین لەڕۆژهەڵاتەوە و توركستانی ڕۆژهەڵات لەباكورییەوە، و كشمیر لەڕۆژئاوایەوە و هیندستان لە باشورییەوە دەورەیانداوە و چاویشیان تێبڕیوە، و ڕوبەری تبت نزیكەی ملیۆنێك و دووسەد و بیست و یەك هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشەیە، و ژمارەی دانیشتوانی سێ‌ ملیۆن كەسە، و پایتەختەكەی ناوی (لاسا)یە، كە تەنها لەوێ‌ چوار هەزار خێزانی مسوڵمان دەژین، و ئەم هەرێمە لەڕووی جوگرافیاوە ناوچەیەكی سەختە و سروشتێكی نابار و كەش‌وهەوایەكی ناسازی هەیە و دابڕاوە لەدەوروبەری خۆی، هەر بەم هۆیەوە هەندێ‌ لەزانایانی جوگرافیناسی ئەوروپایی بە (دڵی مردووی ئاسیا) ناوزەدیانكردووە!

بەردەوام كێشە لەنێوان چین و هەرێمی تبتدا هەبووە، و هەركات حكومەتی چین بەهێز بووبێت ئەم هەرێمەی بەزۆر خستۆتەوە ژێر ڕكێفی خۆی و هەركات لاواز بووبێت تبتییەكان سەربەخۆییان لەچین ڕاگەیاندووە، و لەدوای جەنگی جیهانی یەكەمەوە هەستی دەمارگیری نەتەوەیی لای تبتییەكان گەشەی كرد و بەم هۆیەوە سەربەخۆییان بۆ ماوەیەك ڕاگەیاند، بەڵام لەساڵی 1924دا، چین هێرشی كردە سەر هەرێمەكە و داگیری كردەوە و سەربەخۆییەكەی لێسەندەوە، و پاشان سەربەخۆییان بۆ جارێكی تر سەندەوە، بەڵام لەسەرەتای پەنجاكانیشدا شەڕی (شامدۆ) ڕوویدا، كە ئەو شەڕە بوو كە لەنێوان سوپای تبت و سوپای چیندا لەڕێكەوتی 7ـی، ئۆكتۆبەری ساڵی 1950دا، لەناوچەی (تشامدۆ) هەڵایسا، و لەشەڕەكەدا سوپای تبت شكستی هێنا لەبەرامبەر هێرشەكەی چیندا، كە مەبەست لەو هێرشە لكاندنی هەرێمی تبت بوو بەوڵاتی چینەوە، و حكومەتی چین ئەم شەڕەی ناونایە پڕۆسەی ئازادی ئاشتییانە بۆ تبت لەسەر دەستی كۆماری میللی چین، و بەم بۆنەیەوە پەیماننامەیەكی حەڤدە خاڵی بڵاوكردەوە كەتیایدا ڕایگەیاندبوو لێرە بەدواوە تبت لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی چیندایە، و ئەمەیش لەلایەن سەرۆك (تینزن غیاتسۆ)وە، واژۆ كرا، بەڵام حكومەتی ناوەندی تبت ئەم شەڕەی بەداگیركاری و پێشێلكردنی سەروەری ئەو هەرێمە ناساند، و هەروەها لەو دەمەدا كۆنگرێسی ئەمریكایش پڕۆتستۆی هێرشكەی چینی بۆ سەر هەرێمی تبت كرد و بەداگیركاری وەسفیكرد، ئەمە سەرەتای دۆخی هاوچەرخی كێشەی نێوان وڵاتی چین و هەرێمی تبتە، و لێرە بەدواوە ئیدی تبتییەكان بەزۆر كرانە بەشێك لەوڵاتی چین و جارێكی تر – بەئێستایشەوە- نەیانتوانی بەئامانجی سەربەخۆیی خۆیان بگەنەوە!

 لەسەرەتادا بەهۆی مسوڵمانانی توركستانی ڕۆژهەڵاتەوە ئاینی ئیسلام گەیشتەلای تبتییەكان، كە وڵاتی چین ئەم توركستانەیشی داگیركردووە و ناوی ناوەتە (سینكیانج)، بەڵام ئەو زانیارییانەیش هەن كە هەرێمی كاشغەر كە زۆر لەتبتەوە دوور نییە هەر لەكۆتایی سەدەی یەكەمی كۆچییەوە ئاینی ئیسلامیان پێگەیشتووە، مێژونووسان دەڵێن: لەسەردەمی خەلیفەی ئەمەوی عومەری كوڕی عەبدولعەزیزدا كەسێك نێردراوە بۆ هەرێمی تبت – لەسەر داوای خۆیان- تا فێری ئیسلامەتییان بكات، ئەمانە هەموو نیشانەی ئەوەن كە ئاینی ئیسلام لەدێرزەمانەوە گەیشتووەتە تبت و بڵاوبۆتەوە، ئیتر ئەم پەیوەندییانەیش لەسەردەمی خەلیفە مەهدی عەبباسی و خەلیفە مەئمون و دواتریشدا هەر بەردەوام بووە، و بەم هۆیەوە تبت بۆتە ناوەندی بڵاوكردنەوەی بانگەوازی ئیسلامیی لەناوچەكانی ناوەڕاستی كیشوەری ئاسیادا، و ئەو مسوڵمانانەی بەهۆی شەڕەكانی فراوانخوازیی ئیسلامییەوە لەو ناوچەیەدا و یان بەمەبەستی بازرگانی گەیشتونەتە ئەوێ‌ و ئافرەتیان لەتبتیەكان خواستووە و دواتر نەوەیان لێكەوتونەتەوە ئەمانە بە (ئەرغونییەكان) ناوزەد كراون و ئێستا بەشێكی زۆری خەڵكی تبت پێكدەهێنن!

ئەو كاتەی شیوعییەكان دەسەڵاتی حكومڕانی وڵاتی چینیان گرتە دەست، ڕاستەوخۆ هەرێمی تبتیان بەتۆبزی لكاند بەچینەوە و بەم هۆیەوە مسوڵمانانی ئەوێ‌ دوچاری شەڕ و كوشتارێكی نابەرابەر بوونەوە، و لەساڵی 1924دا، گەورەترین بەرەنگارییان دژی هێرشی سوپای چین ئەنجامدا، بەڵام بەهۆی زۆری بێشوماری سوپای چین و كەمیی تەقەمەنی و چەك‌وچۆڵی تبتییەكانەوە دواجار شكستیان خوارد و هەرێمەكەیان داگیركرا، و بەم هۆیەوە شیوعییەكان كەوتنە گیانی مسوڵمانە تبتییەكان و هەموو ئازادییە ئاینییەكانیان لێسەندنەوە و تێكڕای سروتە ئاینییەكانیان لێ‌ قەدەغە كردن، و تەنانەت ئازادیی بیروباوەڕ و چوونە مزگەوتیان لێ‌ زەوتكردن، و هەروەها مافی بازرگانیكردن  و خزمەتگوزاریشیان لێ‌ سنوردار كردن، و تەنانەت ڕێگەیان پێنەدەدان بەپێی نەریتی ئیسلامییانە مردووەكانیشیان بنێژن، و هەروەها قەدەغەیان لێكردن گەشت بۆ وڵاتانی تر بكەن و دەستیشیانگرت بەسەر موڵك و ماڵیاندا، و هەروەها بەتۆبزی ئەو مەرجەیان بەسەردا سەپاندن كە هەر تبتییەك ئەگەر ڕازی بێت هەموو سامانەكەی بۆ حكومەت بێت، ئینجا ڕێگەی دەدرێت بڕواتە دەرەوەی ئەو هەرێمە، و هەروەها ماوەیەكیش خستنیە ژێر فشارێكی ئابوری سەختەوە و قەدەغەی كرد هیچ كەسێك هیچ جۆرە شتێكیان پێ‌ بفرۆشێت بەخواردەمەنیشەوە و بەم هۆیەوە ژمارەیەكی زۆریان – بەتایبەتی لەژن و منداڵەكانیان- مردن، و هەر لەبەر ئەم هۆكارەیش لەكۆتایی ساڵی 1959دا، ژمارەیەكی زۆریان ئاوارەی وڵاتی هیندستان بوون، و لەشارە سنورییەكانی (دارجلینغ) و (كالیم بونغ) و (نمانتوغ) نیشتەجێ‌ بوون، و هەندێكیشیان لەنێوان ساڵەكانی 1961 بۆ 1964 ڕوویان كردە وڵاتی كشمیر و لەوێ‌ گیرسانەوە.

لە هەرێمی تبتدا جگە لەمسوڵمان، بوزیش بوونیان هەیە و ڕابەری ڕۆحی بوزییەكان (دلای لامای)ـە، كە ڕۆژئاواییەكان وەك كەسێكی خاوەن پێگەی مەزن تەماشای دەكەن، و لەم ڕێیەوە توانیویانە هەردەم دەست بخەنە ناوكاروباری ناوخۆیی وڵاتی چینەوە، حكومەتی چین سیاسەتێكی قێزەونی ئەنجامداوە بۆ تێكدانی پێكەوەژیانی ئاینی لەو هەرێمەدا، حكومەت هانی بوزییەكان دەدات شەڕ دژی هاوڵاتییە مسوڵمانەكانی ئەوێ‌ ئەنجام بدەن، و سوپا و پۆلیسی حكومەتیش پشتیان دەگرن، و بەم هۆیەوە بوزییەكان سەدان هێرشی ناڕەوایان دژی مسوڵمانەكان ئەنجامداوە، و دەستدرێژی زۆر گەورەیان كردۆتە سەریان، لەوانەیش – بەم دواییانە- سوتاندنی مزگەوتی گەورەی (لاسا)ـی، پایتەخت و هەروەها سوتاندنی حەوت قوتابخانە و پێنج نەخۆشخانە و 120 خانوو، و 84 ئۆتۆمبێل و تاڵانكردنی 908 دوكان و شوێنی بازرگانی، كە ئەم زیانانە بە بڕی 34 ملیۆن دۆلاری ئەمریكی خەمڵێنراوە!

چەندینجار نەتەوە یەكگگرتووەكان لەڕاپۆرتەكانیدا ئەوەی باسكردووە شانبەشانی مسوڵمانە تبتییەكان حكومەتی چین پێشێلكاری دژی (ئیغۆرییەكان)یش، ئەنجامداوە، و بەشێوەیەكی نامرۆڤانە ژمارەیەكی زۆری لێ‌ دەستگیر كردوون و زۆر بێ‌ ڕەحمانە لەزیندانەكانی (قەڵاچۆكردنی تیرۆردا) ڕایگرتوون، چین ئەم (ئیغۆرییان)ـە، بە توندڕەو و جوداخواز ناودەبات،  و نەتەوە یەكگگرتووەكان لەڕاپۆرتێكیدا ئەوەی دركاندووە كە نزیكەی ملیۆنێك كەسیان لەلایەن چینەوە دەستگیر كراون، و بەم هۆیەشەوە نیگەرانی خۆیان بەدەسەڵاتدارانی وڵاتی چین گەیاندووە، شیاوی باسە (ئیغۆرییەكان) مسوڵمانی بەڕەگەز توركن، و ڕەچەڵەكی خۆیان دەبەنەوە سەر گەلانی ئاسیای ناوەڕاست، و (%45)ـی، دانیشتوانی (شینغیانغ) پێكدەهێنن، و (ئۆرۆمكی) پایتەختی هەرێمی ئیغۆرییەكانە، و خەڵكی ئێرە زیاتر لەڕووی ئابورییەوە پشت بە كشتوكاڵ و بازرگانی كوتاڵ دەبەستن، و ئەمانیش لەسەرەتاكانی سەدەی بیستەمدا ماوەیەك سەربەخۆییان ڕاگەیاند، بەڵام لەساڵی (1949)دا، بۆ یەكجاری لەلایەن چینەوە داگیركران و خەونی سەربەخۆییان لێ‌ زەوتكرا، و حكومەتیش لەو كاتەوە ژمارەیەكی زۆر لە ڕەگەزی (ئەلهان)ـەكانی، چینی بۆ ئەوێ‌ ڕاگوێز كرد تا دیمۆگرافیای ناوچەكانی ئیغۆرەكان بشێوێنێت و زۆریش لەم سیاسەتە نابارەیدا سەركەوتوو بووە، و هەروەها شیاوی گوتنە ئیغۆرەكان و تبتەكان خاوەنی دەسەڵاتێكی فەرمی خۆبەڕێوەبەرین، بەڵام زۆر ڕواڵەتیانەیە و لەژێر چەوساندنەوەیەكی سەختدان، بەتایبەتی لەڕووی ئاینییەوە حكومەتی چین هەموو مافەكانی زەوت كردوون و تەنانەت فەرمانی كردووە نابێت ئافرەتی پۆشتەیان ڕێگە بدرێت سواری شەمەندەفەر و فڕۆكە ببێت، و پۆلیسیی بەم ئەركە ڕاسپاردووە كەدەبێت بەوپەڕی پابەندییەوە فەرمانەكە جێبەجێ‌ بكات!